Türkiye en het bredere Nabije Oosten zijn niet alleen de bakermat van de beschaving, maar ook de geboorteplaats van de wereldorde zelf, aldus een prominente wetenschapper op het gebied van internationale betrekkingen. Hij benadrukte het eerste gedocumenteerde vredesverdrag ter wereld, dat in de 13e eeuw voor Christus werd ondertekend.

Amitav Acharya, een vooraanstaand professor en UNESCO-leerstoelhouder in Transnationale Uitdagingen en Bestuur aan de American University in Washington, DC, sprak exclusief met TRT World tijdens de 9e TRT World Forum in Istanbul.

Sprekend in de context van het thema van het Forum — ‘The Global Reset: From the Old Order to New Realities’ — legde Acharya uit dat deze regio de wereld haar vroegste principes van diplomatie, samenwerking en vrede heeft gegeven — de fundamenten van het hedendaagse mondiale bestuur.

“De wereldorde — de ideeën, instituties en processen die de wereld stabieler maken — is niet op één plek of door één beschaving uitgevonden, en zeker niet door het Westen,” zei Acharya. “Deze regio, die nu Türkiye is, was een belangrijke bakermat van zowel beschaving als wereldorde.”

Acharya traceert de wortels van de wereldwijde diplomatie duizenden jaren terug — naar Anatolië, de Hettieten, Mitanni en Egypte. “Het eerste gedocumenteerde vredesverdrag werd hier ondertekend — tussen de Egyptenaren en de Hettieten in 1269 v.Chr. in een plaats genaamd Kadesh,” merkte hij op. “Het originele document bevindt zich in het Archeologisch Museum in Istanbul. Het bevatte clausules over non-agressie, wederzijdse verdediging en vreedzaam samenleven — precies de principes die later in het VN-Handvest werden opgenomen.”

Hij wees erop dat zelfs het idee van samenwerking tussen grootmachten al bestond vóór de moderne internationale instituties.

“De vijf grootmachten van het oude Nabije Oosten — Egypte, Hatti, Mitanni, Assyrië en Babylon — onderhielden ongeveer twee eeuwen lang vreedzame relaties. In die zin legde deze regio de basis voor collectieve veiligheid en diplomatie, lang voordat Europa dat deed.”

Een continuïteit van de beschaving

Voor Acharya weerspiegelt Türkiye’s hedendaagse diplomatieke activisme — zoals bemiddeling tussen Rusland en Oekraïne en haar toenadering tot Afrika, het Midden-Oosten en Azië — een diepere continuïteit met deze beschavingsnalatenschap.

“Wanneer Türkiye zegt dat het historische banden heeft met Afrika, West-Azië, de islamitische wereld en Europa, is dat goede beschavingspolitiek,” zei hij. “Het geeft legitimiteit en geloofwaardigheid aan haar rol als bruggenbouwer. Zoals Türkiye blijft laten zien, zou beschaving moeten dienen om te verenigen, niet te verdelen. De sleutel is ervoor te zorgen dat deze erfenis blijft inspireren tot eenheid en samenwerking.”

Acharya waarschuwde echter tegen de politisering van beschavingsverhalen, zoals in veel delen van de wereld gebeurt. “Wanneer beschavingsnalatenschap wordt aangewend om de ideologie van de regering te bevorderen of anderen uit te sluiten, wordt het problematisch. Maar wanneer het wordt gebruikt om vrede en samenwerking te bevorderen, is het krachtig en constructief.”

Acharya benadrukte ook dat Türkiye’s oprichtingsvisie als een multiculturele republiek — in plaats van een etnocentrische staat — een van haar grootste krachten blijft. “Als die inclusieve visie behouden en uitgebreid kan worden, kan Türkiye echt aan de voorhoede staan van de ‘multiplex wereld’.”

Van multipolaire naar multiplex wereld

Tijdens het TRT World Forum trok Acharya’s idee van een “multiplex wereld” bijzondere aandacht. Gebaseerd op zijn nieuwste boek, The Once and Future World Order: Why Global Civilisation Will Survive the Decline of the West, betoogde hij dat traditionele opvattingen over multipolariteit te beperkt en Eurocentrisch zijn.

“In de 19e eeuw betekende multipolariteit dat er verschillende grootmachten waren — zoals Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en Rusland — die het lot van anderen bepaalden. Macht werd gedefinieerd in militaire en economische termen,” legde hij uit. “Maar vandaag is dat achterhaald. We leven in een wereld waarin technologie, ideeën, bedrijven en niet-statelijke actoren ook uitkomsten bepalen.”

Voor Acharya is multipolariteit “te machtgericht,” terwijl multiplexiteit de complexe realiteit van de 21e eeuw weerspiegelt — waar invloed voortkomt uit soft power, innovatie en netwerken, niet alleen uit legers en BBP.

“Landen en regio’s zoals Taiwan, die geen militaire grootmachten zijn maar wel toonaangevend zijn in halfgeleiders, zijn bijvoorbeeld van groot belang. Dat geldt ook voor digitale platforms, NGO’s en transnationale bewegingen. De wereld van vandaag is veel meer verbonden en divers dan de oude Europese machtsbalans.”

Toen de Turkse president Recep Tayyip Erdogan tijdens de openingssessie van het forum verklaarde dat “de wereld groter is dan vijf,” waarmee hij Türkiye’s langdurige uitdaging aan de dominantie van de VN-Veiligheidsraad herhaalde, zag Acharya dit als een echo van zijn eigen argument.

“Als de president zegt dat de wereld groter is dan vijf, is dat geen multipolariteit — dat is multiplex,” voegde hij eraan toe.

“Per definitie betekent het meer dan slechts vijf grootmachten. Het omvat ruimte voor Türkiye, Egypte, Indonesië, Brazilië, India en anderen. Het omvat ook bedrijven, niet-statelijke actoren en beschavingskrachten. In één zin vatte president Erdogan samen wat ik als academicus probeer te zeggen.”

G2 of een ‘wereld minus één’?

Reflecterend op recente mondiale verschuivingen waarschuwde Acharya ook tegen het idee van een nieuwe VS-China “G2,” vooral na de recente ontmoeting tussen de Amerikaanse president Donald Trump en zijn Chinese ambtgenoot Xi Jinping in de Zuid-Koreaanse stad Busan. De top werd door Trump omschreven als “G2” — een term die het idee oproept van de Verenigde Staten en China als co-leiders van mondiale aangelegenheden.

“Dit is een soundbite-concept,” grapte Acharya. “Zelfs als de VS en China proberen hun rivaliteit te beheersen, zullen de rest van de wereld — Japan, India, Europa — geen duopolie accepteren. De wereld zal altijd complex blijven.”

Hij beschreef het huidige tijdperk als een van “asymmetrische machtsverdeling” — met de VS die militair leidend is, China economisch, en andere actoren — van India tot de EU — die een gedecentraliseerd mondiaal landschap vormgeven.

“De zogenaamde ‘wereldwijde reset’ zal niet gaan over twee supermachten, maar over vele actoren — staten, samenlevingen en technologieën — die op nieuwe en onvoorspelbare manieren met elkaar omgaan.”

Acharya waarschuwde ook voor de gevolgen van de terugtrekking van de VS uit multilaterale instellingen. “Nog geen twintig jaar geleden spraken we over een unipolair moment. Nu betreden we wat ik een ‘wereld minus één’ noem — waarin de VS niet alleen zich terugtrekt, maar actief het multilateralisme ondermijnt,” zei hij, verwijzend naar Washington’s terugtrekking uit organisaties zoals de WHO en UNESCO.

“De afwezigheid van de VS laat een vacuüm achter dat anderen — China, India, Türkiye en het mondiale Zuiden — opvullen.”

Terwijl de wereld worstelt met nieuwe machtsverschuivingen, is de boodschap van professor Acharya — geworteld in zowel geschiedenis als toekomstdenken — duidelijk: beschaving en wereldorde zijn niet de geschenken van één macht. Het zijn gedeelde, evoluerende prestaties.

“Türkiye en deze regio waren ooit de geboorteplaats van de wereldorde,” zei hij. “Als ze die inclusieve, coöperatieve geest kunnen herleven, kunnen ze opnieuw helpen deze vorm te geven.”